Η Γέννηση του Χριστού στην Αγιογραφία

Στις δικές μας τις εικόνες η Γέννηση του Χριστού παριστάνεται με απλόν και βαθύ τρόπο, χωρίς επιτηδευμένα στολίσματα και μάταιες αισθηματολογίες. Όλα είναι απλά και ταπεινά πλην μέσα στα απλά αυτά σχήματα υπάρχει εκείνο το θρησκευτικό πνεύμα πού είναι άπιαστο για τούς άθρησκους, γιατί είναι «ως πνοή αύρας λεπτής».

Η Γέννηση του Χριστού στην Αγιογραφία

Η ορθόδοξη Εκκλησία μας κράτησε και διατήρησε την παράδοση τής αγιογραφικής τέχνης αμόλευτη, όπως κράτησε και την παράδοση τής υμνογραφίας, τής μουσικής και τής αρχιτεκτονικής. Και λέγοντας αμόλευτη, θέλω να πω πώς δεν την άφησε να ξεπέσει από τον πνευματικό χαρακτήρα της, ώστε να κάνει έργα σαρκικά και κοσμικά, όπως έγινε στη δυτική εκκλησία.

Η λεγομένη Αναγέννηση στην Ιταλία στάθηκε στ’ αληθινά η αναγέννηση τής ειδωλολατρίας, δηλαδή τής λατρείας τού σαρκικού ανθρώπου, πού δεν γνωρίζει τί είναι η πνευματική ωραιότητα. Οι τεχνίτες πού δουλέψανε κατά την Αναγέννηση ήτανε οι πιο πολλοί άνθρωποι χωρίς θρησκευτικό αίσθημα, χωρίς πίστη και παίρνανε τα θρησκευτικά θέματα σαν πρόφαση μοναχά, για να επιδείξουνε τη μαστοριά τους στη φυσικότητα και στη σαρκική τέχνη. Κι οι ίδιοι οι Ιταλιάνοι το παραδέχουνται αυτό για τούς μεγάλους τεχνίτες τους, αφού έχουνε για θαυματουργές εικόνες μονάχα τις παλιές βυζαντινές πού βρεθήκανε στον τόπο τους, ενώ θα γελάσουνε αν τούς πει κανένας πώς κάνανε εικόνες θαυματουργές (δηλαδή εικόνες, για να τις προσκυνά ο Χριστιανός) ο Ραφαέλος, ο Τισιάνος, ο Αντρέας ντε Σάρτο, ο Βερονέζης, ο Τιντορέττος κι οι άλλοι μαστόροι τής Αναγέννησης.

Λοιπόν, για να μιλήσει κανένας σωστά, αγιογραφία, δηλαδή θρησκευτική ζωγραφική με πνευματικότητα, δεν κάνανε στην Αναγέννηση, για τούτο και τα έργα πού φτιάξανε οι τότε τεχνίτες είναι θεατρικά, επιδειχτικά, χωρίς μυστικισμό, αντιπνευματικά, μην έχοντα καμμιά σχέση με την απλή και ταπεινή θρησκεία τού Χριστού.

Ενώ η ορθόδοξη αγιογραφία κράτησε την αρχαία πνευματική καθαρότητα ως τα τελευταία χρόνια. Αλλά και σε μάς άρχισε να ξεπέφτει αυτή η τέχνη από το ύψος τής πνευματικής απλότητας και να θέλει να κάνει και στις δικές μας εκκλησίες έργα κούφια και θεατρικά, γιατί η απιστία, η επίδειξη κι η μανία να μοιάσουμε τούς άλλους στο κακό, μάς τύφλωσε ολότελα. Σε όσους δεν έχουνε θρησκεία μέσα στην καρδιά τούς αρέσουνε αυτά τα σαρκικά και αντιπνευματικά έργα, γιατί η σάρκα θαυμάζει τη σάρκα και δεν θέλει να βλέπει πνευματικά πράγματα κι ούτε μπορεί να τα νοιώσει. Το ανάποδο γίνεται στους ανθρώπους πού νοιώσανε τη γλυκύτητα τής πίστης· αυτοί δεν βρίσκουνε καμιά ουσία στα έργα πού γινήκανε και γίνουνται, για να δείξουνε τη μάταιη μαστοριά τού ενός και τού άλλου ζωγράφου, πού τα εξηγεί μία ματαιόδοξη δασκάλα πού τη λένε «αισθητική».

Η Γέννηση του Χριστού στην αγιογραφία και η ερμηνεία της

Η Γέννηση του Χριστού ζωγραφίζεται στα βυζαντινά εικονίσματα με την πνευματική αγιότητα πού είναι ιστορημένη μέσα στο Ευαγγέλιο. Δηλαδή, παριστάνεται σαν μυστήριο, ενώ η κοσμική ζωγραφική πού είπαμε την ζωγραφίζει σαν μία σκηνοθεσία και τίποτα παραπάνω. Κυττάξετε καμμιά τέτοια ζωγραφιά, όπως είναι τού Κορέτζιου είτε τού Μουρίλλου, και θα νοιώσετε τι λέγω. Στις δικές μας τις εικόνες η Γέννηση του Χριστού παριστάνεται με απλόν και βαθύ τρόπο, χωρίς επιτηδευμένα στολίσματα και μάταιες αισθηματολογίες. Όλα είναι απλά και ταπεινά πλην μέσα στα απλά αυτά σχήματα υπάρχει εκείνο το θρησκευτικό πνεύμα πού είναι άπιαστο για τούς άθρησκους, γιατί είναι «ως πνοή αύρας λεπτής».

Ο τύπος τής Γεννήσεως στους βυζαντινούς είναι τούτος: Στη μέση στέκεται ένα σπήλαιο σαν από κρουστάλινα βράχια περισκεπασμένο. Μέσα στο μαύρο άνοιγμά του είναι μία φάτνη και μέσα βρίσκεται ένα μωρό φασκιωμένο, ο Χριστός, κι από πάνω Του Τον αχνίζουνε με το χνώτο τούς ένα βόδι κι ένα γαϊδούρι είτε άλογο.

Η Παναγία είναι ξαπλωμένη πλάγι στο τέκνο της απάνω σ’ ένα στρωσίδι, όπως συνηθίζουνε στην Ανατολή. Στο απάνω μέρος από τα δεξιά είναι χορός Αγγέλων σε στάση δεήσεως, ενώ από τ’ αριστερά ένας άλλος άγγελος με φτερά ανοιχτά, μιλά με τούς τσομπάνηδες σαν να τούς λέγει τη χαροποιά την είδηση. Στο κάτω μέρος από τα δεξιά παριστάνεται ο γέρο Ιωσήφ καθισμένος σ’ ένα κοτρόνι και συλλογίζεται με το κεφάλι ακουμπισμένο στο χέρι του, κατά το Ευαγγέλιο πού λέγει «ἠβουλήθη λάθρα απολύσαι αυτήν», καθ’ όσο δεν ήθελε να εκθέσει την Παναγία πού γέννησε δίχως να ʼναι δικό του το παιδί. Μπροστά του στέκεται ένας γέρος τσομπάνης ακουμπισμένος στο ραβδί του, ντυμένος με προβιά, και τού μιλά σά να θέλει να τον παρηγορήσει. Στα αριστερά είναι καθισμένη μία γρηά πού βαστά στην αγκαλιά της το νεογέννητο γυμνό, και δοκιμάζει με το χέρι τής το ζεστό νερό μέσα σε μία κολυμπήθρα, ενώ μία μικρή χωριατοπούλα με το τσεμπέρι χύνει νερό, για να κολυμπήσουνε το μωρό. Γύρω τους κι απάνω στίς ραχούλες βοσκάνε πρόβατα, κάθουνται ξαπλωμένα και δυο τρία μαντρόσκυλα. Ένας τσομπάνης αρμέγει. Πίσω από τη σπηλιά φαίνουνται μέσα στα βουνά οι τρεις μάγοι καβαλλικεμένοι στʼ άλογα, ο ένας σε άσπρο, ο άλλος σε μαύρο κι ο άλλος σε κόκκινο. Η Παναγία ζωγραφίζεται και γονατιστή, μα αυτό θαρώ πώς φραγκοφέρνει. Η σκηνή με τις γυναίκες πού κολυμπάνε το βρέφος είναι παρμένη από τ’ Απόκρυφα Ευαγγέλια.

Είναι παράξενο πώς οι βυζαντινοί ζωγράφοι πού ήτανε ορθοδοξώτατοι, βάζουνε στις εικόνες τους σκηνές πού δεν είναι γραμμένες στο Ευαγγέλιο, παίρνοντάς τές από βιβλία πού δεν είναι Κανονικά. Στο Μυστρά, στο Καχριέ Τζαμί κι αλλού είναι ζωγραφισμένα επεισόδια από τη ζωή τής Παναγίας παρμένα από το λεγόμενο Ευαγγέλιο τού Ιακώβου πού δεν είναι Κανονικό. Αλλά τέτοια καθέκαστα είναι ζωγραφισμένα στα Εισόδια, στον Ευαγγελισμό, στην ζωή των Ἁγίων Ιωακείμ και Ἄννης κ.λπ. Για τη Γέννηση του Χριστού βρίσκεται γραμμένο στα Απόκρυφα πώς σαν πιάσανε οι πόνοι την Παναγία, πήγε ο Ιωσήφ να βρει καμμιά μαμή, και βρήκε μία γρηά πού τη λέγανε Σαλώμη, κι αυτή έπλυνε το παιδί. Σε κάποιες αρχαίες τοιχογραφίες είναι γραμμένο και τ’ όνομα τής Σαλώμης. Στα πιό ωραία εικονίσματα η Παναγία παριστάνεται ξαπλωμένη κι έχει ακουμπισμένο το κεφάλι της στο χέρι της, κι η έκφρασή της είναι γλυκειά και μελαγχολική, ένα πράγμα πολύ κατανυχτικό. Σε λιγοστές εικόνες είδα ζωγραφισμένα μάτια απάνω στο σπήλαιο, σαν να είναι ζωντανό, όπως ζωγραφίζουνε πάλι σε σχέδιο αητού, τα σύννεφα πού σηκώνουνε τούς Αποστόλους στην Κοίμηση, στη Βάπτιση τον Ιορδάνη σαν γέρο και τη θάλασσα σαν νεράιδα, τις πηγές τού ποταμού σαν έναν πέτρινο άνθρωπο πού βγαίνει από το στόμα του το νερό, κ.ά. Η Ερμηνεία των Ζωγράφων τού Διονυσίου τού εκ Φουρνά των Αγράφων, γράφει για τον τύπο τής Γεννήσεως: «Σπήλαιον, και έσω εις το δεξιόν μέρος η Θεοτόκος βάλλουσα το βρέφος εσπαργανωμένον μέσα εις την φάτνην και αριστερά ο Ιωσήφ γονατιστός έχων τα χέρια εσταυρωμένα και όπισθεν τής φάτνης ένα βόδι κι ένα άλογον βλέπον τον Χριστόν και όπισθεν ποιμένες βαστάζοντες ράβδους και βλέποντες μετά θάμβους τον Χριστόν. Και έξωθέν τού σπηλαίου πρόβατα και ποιμένες, ο ένας λαλών αυλόν και έτεροι βλέποντες άνω μετά φόβου. Καί επάνωθεν αυτών ένας άγγελος ευλογών αυτούς, και από το άλλο μέρος οι μάγοι μετά βασιλικής στολής καθήμενοι επάνω εις άλογα και δεικνύοντες αλλήλοις τον αστέρα. Και επάνωθεν τού σπηλαίου πλήθος αγγέλων…».

Οι πιο ωραίες εικόνες τής Γεννήσεως πού αφήσανε οι παληοί ευσεβείς αγιογράφοι μας είναι κατά πρώτον οι ψηφιδωτές τού Δαφνιού και τού Οσίου Λουκά, έργα εξαίσια για όποιον νοιώθει τη βυζαντινή τέχνη και δεν θέλει σκηνοθεσίες και επιδείξεις κούφιες. Ἄλλη ωραία εικόνα τής Γεννήσεως είναι στην Περίβλεπτο τού Μυστρά, ίσως η ωραιότερη, καθώς και άλλη στην Παντάνασσα. Σπουδαία είναι και η Γέννηση στο Καχριέ Τζαμί τής Πόλης (αρχαία Μονή τής Χώρας), τής Υπαπαντής στα Μετέωρα, στα μοναστήρια τού Διονυσίου και τού Δοχειαρίου στ’ Άγιον Όρος, καθώς και τού Αγίου Παύλου, στο μοναστήρι τής Μεταμορφώσεως στα Μετέωρα, καθώς και στο μοναστήρι τού Βαρλαάμ, έργο τού Φράγκου Κατελάνου. Υπάρχουν κι άλλες έμορφες Γεννήσεις σε αρχαία εξωκκλήσια, όλες στον ίδιο τύπο πού ιστορήσαμε. Πλήθος Γεννήσεις στολίζουνε τα αρχαία χειρόγραφα, όπως είναι δύο πού βρίσκουνται στο μοναστήρι των Ιβήρων. Το αμαρτωλό χέρι μου αξιώθηκε να ζωγραφίσει κάμποσες Γεννήσεις σε σανίδι και δυο σε τοιχογραφία, τη μία στο οικογενειακό παρεκκλήσι τού Γ. Πεσμαζόγλου στην Κηφισιά, την άλλη, σε πολύ μεγάλο σχήμα, στην εκκλησία τής Ζωοδόχου Πηγής στο Λιόπεσι.

Φώτης Κόντογλου